Самоучитель чеченского языка | страница 56



4. От зависимых причастий: Схьакхетачу маьлхан зІаьнарша самаяьккхира иза. - Восходящие солнечные лучи разбудили ее.

5. От косвенного падежа количественных числительных: Шина книгех аса сом делира. - Я заплатил за две книги рубль,


Упражнение.

Перепешите предложения, переведите их, подчеркните определения и установите, от какой части речи они произошли.


1. Валаран киртиг доьазлагІа эша а йина, ваха юхавоьрзуш воллура Павел. 2, Английски боксах лаьцна йолчу йоццачу хьалхарчу лекцега ладуьйгІира Павкас. 3. Диллинчу кора хьал-ха лаьттара Тоня. 4. Готтачу урамехула мох санна хьаьдда вогІучу Бетина дуьхьалкхийтира Бештон маьхча Зикара. 5. Хьан говр цу орцан кІотара йига сов гІийла ю, со хІокху сохьта тхе-шан говрахь цунна тІаьхьа гІур ву. 6. Мария Кириловна шен цІа чохь Іаш яра, диллинчу кора хьалха а хиъна, гура тІе оьзна долу кІади а тоьгуш. 7. Жимачу юьртарчу боккхачу ураман новкъахь диллина Іуьллу ло къаьсташ дацара, хьийзош дарц хиларна. 8. Бусана чуяьлча, Эшарп цІечу тІаьрсиган кІархаш тоьгуш Іаш яра, коре а хиъна, чухьоьжучу малха дуьхьал киса а оьзна.


Новые слова


вала умирать

киртиг ступенька, зарубка

дуьхьалкхета встречаться

кІотар хутор

гур косяк

кІади материя

тега шить

дарц вьюга

тІаьрсиг кожа, сафьян

киса кисея, ткань

къаста разлучать


Возвратные местоимения


Возвратные местоимения в чеченском языке суть следующие.


Ед. ч исло Мн. число

1 л. со-со тхо-тхаьш (эксклюзив) вай-ваьш (инклюзив)

2 л. хьо-хьо шу-шаьш

3 л. и-ша уьш-шаьш


Возвратные местоимения употребляются обычно в сочета-нии с соотвествующими личными местоимениями: со-со - я сам (сама, само), хьо-хьо - ты сам (сама, само), иза-ша - он (она, оно) сам (сама, само), вай-ваьш - мы сами (инклюзив), тхо-тхаьш - мы сами (эксклюзив), шу-шаьш - вы сами, уьш-шаьш//уьзаш-шаш - они сами.


Неопределенные местоимения


К неопределенным местоимениям относятся: хьенех - некто, некий, минех - некто, некий (иной, другой), масех (масийтта) - несколько, милла а - кто-нибудь, хІуъа а - что-нибудь, мелла а - сколько-нибудь, муьлхха а - какой-

нибудь.

Упражнение.

Перепешите и подчеркните местоимения.

Тхешан да дагавагІац суна, нана кхелхина хан билгалъян а хаац, хІунда аьл а сан даго и кхалхар цкъа а тІе ца эцна дела. Делахь а, дог Іийжош. гІенах санна, хІинца а сан ойланца лела: Іаьржачу вертана кІел тхов санна айбинчу барамахь сан нана а эцна, гІийла узам а беш, тезетан тоба тхан эвлах ялар а, воьлхуш со тхешан учахь матар а боьлла лаьттачу шийлачу бІогІамах хьаьрччинчохь висар а. Цул тІаьхьа дукха хан ялале со тхан девашас ша волчу дІавигира.